શ્લેષનો બાદશાહ નિરંજન દેસાઈ

છગન ત્રીસ ફૂટ દૂરથી જતો હોય તોપણ તેની ચાલને હિસાબે ઓળખાઈ જાય તેમ કેટલાક લોકો વાતની શૈલીથી ઓળખાઈ જાય. ફોનની ઘંટડી રણકે છે. પ્રાથમિક વાત પછી પુછાય છે, “શું કરે છે આપણા મિત્ર નવીનચંદ્ર પુરુષોત્તમદાસ ખાલપોડે?”
“મજામાં છે”
“અને જગદીશ રતિલાલ દેસાઈ?”
“જલસા કરે છે.”
“ફાઈન, અને ઉપેન્દ્ર વૈકુંઠલાલ મુનશી કેમ છે?”
આ વાતની શૈલીથી જ ખબર પડે કે સામે છેડે નિરંજન દેસાઈ છે. તેઓ મિત્રો કે સ્નેહીજનોને હંમેશાં આખા નામથી બોલાવે.
નિરંજન દેસાઈ બેન્કના ઓફિસર નિવૃત્ત થયા ત્યારે આસિસ્ટન્ટ જનરલ મેનેજર હતા. તેમને મળો ત્યારે તેમના હોદ્દાનો કે તેમના વિષયના જ્ઞાનનો ભાર જરા પણ ન વરતાય. બેન્કમાં ઘણો ખરો સમય તે ફોરેન એક્ષચેન્જ વિભાગના હેડ તરીકે રહેતા. આ કામગીરી ખૂબ જ જાણકારી માગી લે. તેમના પ્રભુત્વની પ્રશંસા કરીએ તો કહે, “બોસ, બધું જ આપણા હેડ ઓફિસના અને રિઝર્વ બેન્કના સરક્યુલરમાં લખેલું જ છે.” વર્તનમાં એવી હળવાશ દાખવે કે તેઓ કોમનમેન જ છે તેવી છાપ પડે.
ખૂબ ખૂબ વાંચે, બેન્કનું અને સાહિત્યનું ભારોભાર. વિનોદવૃત્તિ, અદ્ભુત સંગીતપ્રેમ, ખાસ કરી જૂની ફિલ્મોનાં ગીતો, ક્રિકેટમાં જબ્બર રસ, અમદાવાદમાં હતા ત્યારે મુંબઈની દરેક ટેસ્ટમેચ જોવા ખાસ જાય. રાજકારણનો પણ અભ્યાસ. આ બધાની જાણકારી તેમની શ્લેષ પ્રચુર કોમેન્ટ્સમાં જોવા મળે.
ત્યારે ઈરાનમાં ખૌમેનીનું ખોફનાક શાસન હતું. ઢગલાબંધ વિરોધીઓને તેણે ઠેકાણે પાડી દીધા હતા. મેં કહ્યું, “દેસાઈ જોને યાર, આ ખૌમેની સવારે પકડે છે, બપોરે કેસ ચલાવે છે અને સાંજે તો ફાંસી આપી દે છે.” આ કરુણ વાતનો ફિલોસોફિક અંદાજમાં એણે જવાબ આપ્યો, “જસ્ટિસ ડીલેઈડ ઇઝ જસ્ટિસ ડિનાઈડ” (ન્યાયમાં વિલંબ પણ અન્યાય જ ગણાય)
દેસાઈના ટેબલ ઉપર કાગળોનો મોટો ઢગ પડયો હોય, કોઈકે પૂછયું, “આ બધામાંથી તમને જોઈતો કાગળ મળે ખરો?” “કેમ નહીં? ધોબી લટકતાં સેંકડો કપડાંમાંથી તમારો કોટ એક મિનિટમાં કાઢી આપે છે કે નહીં!”
ડિપાર્ટમેન્ટમાં કામનો બોજ ઘણો, વારંવાર લખાપટ્ટી કરેલી એટલે મેનેજમેન્ટે એક ક્લાર્ક મોકલ્યા. ક્લાર્કને જોઈને મેં કહ્યું, “દેસાઈ ચાલો તમને વધારાનો સ્ટાફ મળી ગયો.” એણે લાક્ષણિક સ્મિત સાથે કહ્યું, “મહાભારતની કથા જેવું થયું છે નવો ક્લાર્ક આવ્યો છે અને ઈસ્માઇલ રજા ઉપર ગયો છે. એટલે ‘તારા તો પાંચના પાંચ જ રહેશે’ તેવું થયું છે.”
જીવો અને જીવવા દો. લીવ એન્ડ લેટ અધર લીવ, તો સુંદર શ્લેષ કરતા. કોઈક લાંબો સમય બેસે પછી કહે, “ઓ કે મિસ્ટર દેસાઈ આઈ એમ ટેકિંગ યોર લીવ.” (હું જાઉં છું) ત્યારે દેસાઈ એમના લાક્ષણિક સ્મિત સાથે શ્લેષયુક્ત જવાબ આપે, “ઓ કે, લીવ એન્ડ લેટ અધર લીવ”. (જાવ અને જીવવા દો)
દેસાઈને ક્રિકેટમાં જબ્બર રસ. ક્રિકેટમાં વપરાતા શબ્દોનો સરસ ઉપયોગ કરે, શ્લેષ કરે. ત્યારે બેન્કના એક્ઝિક્યુટિવ ડાયરેક્ટર આર.એમ. પ્રધાન હતા. (દેસાઈની શૈલીમાં રમેશ મુકુંદ પ્રધાન) પ્રધાનસાહેબને પોસ્ટ ઉપર એક્સ્ટેશન મળવાની અપેક્ષા હતી, પ્રયત્ન પણ કરેલા છતાં કામ ન થયું ક-મને નિવૃત્ત થયેલા તેમ કહેવાતું. મેં દેસાઈને પૂછયું, “શું ખબર છે પ્રધાનસાહેબના? એણે કહ્યું, “હી ઈઝ રિટાયર્ડ-હર્ટ” આ કિસ્સામાં ઈજાગ્રસ્ત નહીં પણ દુભાયેલી લાગણી સાથે રિટાયર્ડ તેવું તેનું કહેવું હતું.
અમદાવાદમાં તે લગભગ દસ-બાર વર્ષ રહેલા. રોજ સાંજે ભદ્રની લાયબ્રેરીમાં હોય જ. સમયના અભાવે ઘણી વાર તે પુસ્તક જમા ન કરાવી શકે અને દંડ ભરે. એ કહે, “આ પુસ્તકો લાયબ્રેરીનાં છે, પણ કબાટોમાં મારું ડોનેશન છે. ઘણો દંડ આપ્યો છે.”
મોડે સુધી લાયબ્રેરીમાં બેઠા હોય, એક વાર પૂછયું, “તમે મોડા જાવ તો ભાભી કશું કહે નહીં?”
“વહેલો જાઉં તો ગભરાય કે બીમાર પડયો લાગે છે.”
એક વાર દૂધવાળાને દેસાઈ કહે “ભૈયાજી, તમે દૂધના ભાવમાં એકાદ-બે રૃપિયા વધારે લ્યો પણ તેમાં પાણી નાંખો તે મિનરલ વોટર નાંખો.”
દેસાઈ ભરૃચના ભાર્ગવ. કનૈયાલ મુનશીની નજીક જ એમનું ઘર હતું. ઓમકારનાથ ઠાકુર પણ ભરૃચના, એ વાત કરતા દેસાઈ કહે, “ઓમકારનાથજી મનને પ્રસન્ન કરતું સંગીત આપતા, પણ તેમના ભાઈ સરસ રસોઈ બનાવતા, તે ચિત્ત પ્રસન્ન કરતી રસોઈ બનાવતા. દેસાઈ એમના ભાઈને જાણે ઓમકારનાથજીના સંગીતની ચર્ચા કરતા. એ કહે, “મિત્ર, એ વંદેમાતરમ્ વિલંબિતમાં ગાય ત્યારે માહોલ અલગ હોય, એક વાર તેમણે વંદેમાતરમ્ શરૃ કર્યું હું ઘરે જમીને પાછો આવ્યો ત્યારે તેઓ હજી મલયજ શીતલામ્ સુધી જ પહોંચેલા.”
સંગીતના ચાહક દેસાઈ અમદાવાદ હતા ત્યારે વોઈસ ઓફ લતા મંગેશકર તરીકે જાણીતાં માલતી લાંગેની ખાનગી બેઠકોમાં પણ પ્રથમ હરોળમાં બેઠા હોય. સંગીતની વાત નીકળે એટલે એક જ પંક્તિમાં તારીફ કરતા કહે, “જબ દિલ કો સતાયે ગમ તૂં છેડ સખી સરગમ” ત્યારે હવામાં અદૃશ્ય હાર્મોનિયમ ઉપર આંગળી ફરતી હોય.
બેલેન્સ મેળવવાં તે બેન્કમાં સહુથી કષ્ટદાયક કામગીરી હતી. (તે વખતે કમ્પ્યુટર્સ હતાં નહીં) એક વાર એમના ક્લાર્કે જોયું કે બેલેન્સ મળતાં નથી એટલે બૂમ પાડતાં કહ્યું, “બોસ, ડિફરન્સ આવે છે.” જરા પણ વિચલિત થયા વગર દેસાઈએ કહ્યું, “બાબુલાલ, ઈન ડેમોક્રેસી ડિફરન્સ આર ઓલવેઝ વેલકમ!”
ચૂંટણીપ્રથાની કરુણતા ઉપર તે શ્લેષ કરતા કહેતાં હતા કે, “આ ડેમોક્રેસીમાં બાય (buy) ધ પીપલ છે. એટલે કે લોકોને બાય - ખરીદીને ચલાવાતી સિસ્ટમ છે! કેટલું કરુણાસભર સત્ય છે.